Raport Forum Obywatelskiego Rozwoju:"Praworządność w Polsce 2020"

Fundacja Forum Obywatelskiego Rozwoju została założona w 2007 roku przez prof. Leszka Balcerowicza. Fundacja jest think-tankiem tworzącym rzetelne analizy większości obszarów polityki gospodarczej i prawa oraz, poza diagnozą, sporządza rekomendacje dla rządzących i dla opinii publicznej. Zespoły Fundacji przygotowują autorskie raporty i analizy dotyczące polityki gospodarczej w Polsce. Analizują trendy i publikacje światowe, komentują bieżące wydarzenia mające wpływ na gospodarkę: w szczególności krytykując decyzje przeczące wolności gospodarczej i popierające rozwiązania dla niej korzystne. Punktem wyjścia dla tych analiz jest długookresowy wzrost gospodarczy i stałe poszanowanie zasad państwa prawa.

Fundacji zależy na jak najszerszym dotarciu do opinii publicznej i decydentów, stąd uczestnictwo w konsultacjach społecznych, a przede wszystkim aktywność w mediach, gdzie eksperci kilkanaście razy w tygodniu prezentują wyniki analiz.

Fundacja organizuje seminaria tematyczne, konferencje, spotkania z ekspertami dla studentów, przedsiębiorców, dziennikarzy. Pod marką FOR Poleca promuje lub współwydaje książki oraz audiobooki autorów polskich i zagranicznych. Organizuje także szereg wydarzeń edukacyjnych.

FORwwwnatle

Polecam Raport „Praworządność w Polsce 2020” przygotowany przez fundację Forum Obywatelskiego Rozwoju. Składa się on z 4 części wydanych w jęz. angielskim. W pierwszej części zostały zaprezentowane najważniejsze zmiany w wymiarze sprawiedliwości przeprowadzane przez większość rządzącą od końca 2015 roku z perspektywy krajowej i porównań międzynarodowych. Część druga poświęcona jest międzynarodowym i europejskim reakcjom na kryzys praworządności. Część trzecia z kolei omawia wpływ pandemii COVID-19 na praworządność i system prawny w Polsce. Ostatnia część dotyczy wychodzenia z tego kryzysu i odwracania zmian wprowadzonych przez rządzących w najważniejszych instytucjach wymiaru sprawiedliwości od końca 2015 roku. Raport wskazuje również kluczowe obszary, w których konieczne będą reformy w przyszłości.Projekt „Rule of Law in Poland „– oparty jest na przekonaniu, że przestrzeganie praworządności, tak w Polsce, jak i w innych państwach UE, jest istotne nie tylko dla ich obywateli, ale również dla przyszłości Unii Europejskiej jako wspólnoty państw o wysokiej jakości instytucji demokratycznych zapewniających ochronę praw człowieka.

Poniżej znajdziecie omówienia poszczególnych części Raportu jak i linki do oryginałów publikacji. (także po kliknięciu w skany 1 strony każdego z raportów).

Część 1

Praworządność w Polsce 2020: Diagnoza pogorszenia praworządności z perspektywy porównawczej

Rządy prawa są fundamentem ustroju demokratycznego. Niezależność sądownictwa, równość wobec prawa, prawo do rzetelnego procesu oraz podział i równoważenie się władz stanowią gwarancję wolności jednostki i poszanowania jej praw. Praworządne państwo jest również jednym z najistotniejszych czynników zapewniających stabilność i swobodę obrotu gospodarczego – nie jest przypadkiem, iż państwa przestrzegające najwyższych standardów rządów prawa znajdują się wśród najbogatszych na świecie.

Temat rządów prawa w europejskiej debacie publicznej pojawia się najczęściej za sprawą dwóch krajów: Polski i Węgier. To właśnie rządy tych dwóch krajów najsilniej oponowały wobec mechanizmu powiązania funduszy unijnych z praworządnością podczas szczytu Unii Europejskiej, który odbył się w lipcu 2020 roku. Pomimo tego połączenie finansowania z środków UE z przestrzeganiem unijnych wartości (w tym rządów prawa) znalazło się w końcowym porozumieniu zawartym na szczycie.

Zwycięstwo Andrzeja Dudy w wyborach prezydenckich jest również istotnym czynnikiem dla przyszłości praworządności w Polsce. Podczas swojej pierwszej kadencji Prezydent Duda poparł większość zmian w obszarze wymiaru sprawiedliwości, które przyczyniły się do ograniczenia niezależności władzy sądowniczej, osłabienia ochrony praw jednostki oraz pogorszenia jakości wymiaru sprawiedliwości. Druga kadencja Andrzeja Dudy oznacza, iż możemy spodziewać się kontynuacji „reform” oraz dalszej degradacji państwa prawa w Polsce.

Zanim zaczniemy odnosić się do kolejnych, zapowiadanych „reform” w wymiarze sprawiedliwości warto wiedzieć jaka jest sytuacja państwa prawa w Polsce. Fundacja Forum Obywatelskiego Rozwoju (FOR) wydała raport, w języku angielskim, na temat stanu praworządności w Polsce w 2020 r. pt. „Rule of Law in Poland 2020: a diagnosis of the deterioration of the rule of law from a comparative perspective”. W raporcie, którego autorami są Marek Tatała, Eliza Rutynowska i Patryk Wachowiec, znaleźć można podsumowanie zmian w Trybunale Konstytucyjnym, Krajowej Radzie Sądownictwa, Sądzie Najwyższym, sądach powszechnych i prokuraturze w ostatnich pięciu latach. Autorzy omówili też uzasadnienia „reform” propagowane przez rządzących w ramach ataków na państwo prawa.

Ważną część raportu stanowi analiza porównawcza z wykorzystaniem międzynarodowych rankingów i powszechnie przyjętych dla oceny jakości demokracji i rządów prawa mierników, takich jak Rule of Law Index (World Justice Project), Nations in Transit (Freedom House), czy EU Justice Scoreboard (Komisja Europejska). Liczymy na to, że wydany w języku angielskim raport będzie wartościowym źródłem informacji dla instytucji Unii Europejskiej, organizacji międzynarodowych, mediów, polityków, przedsiębiorców i opinii publicznej w innych krajach.

Jest to pierwszy z cyklu raportów, które powstają w ramach projektu realizowanego przy wsparciu Fundacji im. Friedricha Naumanna (z niem. Friedrich Naumann Stiftung für die Freiheit; z ang. Friedrich Naumann Foundation for Freedom), która od dziesiątek lat zajmuje się promocją i wsparciem wolności i idee liberalnych, w tym praworządności, w wielu miejscach na świecie.

link do raportu : https://gabrielalenartowicz.pl/wp-content/uploads/2021/01/raportforruleoflaw.pdf

Część 2

Praworządność w Polsce 2020: Międzynarodowe reakcje na kryzys praworządności w Polsce

Forum Obywatelskiego Rozwoju prezentuje drugi z serii raportów na temat kryzysu praworządności w Polsce. Druga część dotyczy międzynarodowych reakcji na kryzys i obejmuje Unię Europejską, Radę Europy, ONZ i pojedyncze pomioty, takie jak organizacje pozarządowe i państwa.

Wstęp:

Jako członek wielu organizacji międzynarodowych, Polska odnosi korzyści z wielostronnej współpracy, dostępu do zagranicznych rynków i przewag komparatywnych. Część z tych podmiotów osiągnęła daleko idący stopień integracji w porównaniu do klasycznych organizacji międzynarodowych.

W przełomowych wyrokach z lat 60. XX w., Trybunał Sprawiedliwości UE zwrócił uwagę, że w przeciwieństwie do tradycyjnych umów międzynarodowych, Unia Europejska ustanowiła nowy porządek prawny, którego podmiotami są nie tylko państwa członkowskie, ale również ich obywatele. Dlatego też, w celu skutecznego wypełniania obowiązków wynikających z traktatów i dla ochrony praw i wolności obywateli, państwa członkowskie mają obowiązek przestrzegać zasady rządów prawa. Zasada ta została następnie wyrażona wprost w traktatach jako jedna z wartości, na których opiera się Unia oraz jako jeden z warunków ubiegania się o członkostwo.

Podobnie, w traktacie założycielskim Rady Europy zobowiązano jej członków do poszanowania zasady rządów prawa, co – jak wynika z preambuły do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka – stanowi wyraz przywiązana do zasad uznawanych za fundament współczesnych demokracji i element wspólnego dziedzictwa państw Europy. Nie bez przyczyny zatem ETPCz stale podkreśla, że konwencja czerpie inspirację z zasady rządów prawa, a praworządność wybrzmiewa w każdym jej artykule i stanowi podstawę demokratycznego społeczeństwa i europejskiego porządku publicznego.

Kryzys praworządności, który obserwujemy w Polsce od końca 2015 r. zagraża nie tylko naszemu państwu, ale także organizacjom międzynarodowym, których Polska jest członkiem. Stopień tego zagrożenia zależy wprost od poziomu i stopnia integracji oraz wzajemnych zobowiązań między państwami członkowskimi. Zagrożenie dla rządów prawa – w szczególności w odniesieniu do wymiaru sprawiedliwości – dotyka każdej dziedziny, jaką obejmuje dana organizacja, gdyż ogranicza ono skuteczną realizację zobowiązań międzynarodowych niezależnie od przedmiotu regulacji. Aby zapobiec powstawaniu lub pogłębieniu się takich zagrożeń, organizacje międzynarodowe muszą posiadać stosowne mechanizmy, aby nie narazić na ryzyko fiaska całego projektu, jak ma to miejsce w przypadku Unii Europejskiej.

Raport obejmuje międzynarodowe i europejskie reakcje na kryzys praworządności w Polsce. Skupia się on przede wszystkim na politycznych i sądowych mechanizmach Unii Europejskiej, z uwagi na ich znaczny wpływ na sytuację w Polsce oraz szeroki zakres wykorzystanych narzędzi. Odnosi się także do Rady Europy, ONZ i ich agend, jak i środków przyjętych przez pojedyncze podmioty. W raporcie podjęto również próbę oceny tych narzędzi oraz przedstawiono rekomendacje w celu ich wzmocnienia i zwiększenia skuteczności powstrzymania kryzysu.

To drugi z serii czterech raportów Forum Obywatelskiego Rozwoju na temat kryzysu praworządności w Polsce. W pierwszym z nich analizowaliśmy obecną sytuację z perspektywy krajowej i porównawczej. Wyjaśniliśmy przyczynę kryzysu i przedstawiliśmy zasadnicznej zmiany w wymiarze sprawiedliwości od końca 2015 r. Ponadto, pokazaliśmy negatywny wpływ kryzysu na pozycję Polski w międzynarodowych rankingach. Zalecamy zapoznać się z tym raportem w pierwszej kolejności, tak by mieć okazję do zrozumienia tła i istoty kryzysu.

Ten, jak również kolejne raporty – podobnie jak projekt Rule of Law in Poland – oparte są na przekonaniu, że przestrzeganie praworządności, tak w Polsce, jak i w innych państwach UE, jest istotne nie tylko dla ich obywateli, ale również dla przyszłości Unii Europejskiej jako wspólnoty państw o wysokiej jakości instytucji demokratycznych chroniących prawa człowieka.

Jest to drugi z cyklu raportów, które powstają w ramach projektu realizowanego przy wsparciu Fundacji im. Friedricha Naumanna (z niem. Friedrich Naumann Stiftung für die Freiheit; z ang. Friedrich Naumann Foundation for Freedom), która od dziesiątek lat zajmuje się promocją i wsparciem wolności i idee liberalnych, w tym praworządności, w wielu miejscach na świecie.

link do 2 cz. raportu: https://gabrielalenartowicz.pl/wp-content/uploads/2021/01/raportruleoflaw0220201.pdf

Część 3

Praworządność w Polsce 2020: Praworządność w Polsce w czasach pandemii COVID-19

Forum Obywatelskiego Rozwoju prezentuje trzeci z serii raportów na temat kryzysu praworządności w Polsce. Kolejna część dotyczy praworządności i funkcjonowania systemu prawnego w okresie pandemii COVID-19. Autorzy raportu omawiają m.in. problem niewykorzystania przez rządzących stanu klęski żywiołowej, naruszenia prawa w czasie wyboru Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego czy brak podstaw prawnych dla wielu restrykcji związanych ze zwalczaniem epidemii.

Wstęp:

Pandemia COVID-19 doprowadziła na całym świecie do poważnego kryzysu zdrowotnego. Co więcej, wirus okazał się wyzwaniem również z perspektywy praworządności i demokratycznych instytucji. Z jednej strony, została ona wykorzystana przez lokalnych przywódców o autorytarnych skłonnościach, do konsolidacji swojej władzy i usprawiedliwienia naruszeń praw człowieka. Z drugiej strony, pandemia jest testem trwałości demokracji i pojawiają się nadzieje na „demokratyczne odrodzenie”.

Nadużycia władzy widoczne były również w Polsce, gdzie od pięciu lat instytucje gwarantujące rządy prawa i wolności jednostki są atakowane. Po przejęciu Trybunału Konstytucyjnego i Krajowej Rady Sądownictwa, Prawu i Sprawiedliwości udało się dodać Sąd Najwyższy do listy instytucji kontrolowanych przez nominatów PiS. Pandemia była również związana z gwałtownym przyrostem produkcji nowego prawa, co w połączeniu z osłabieniem przejrzystości procesu legislacyjnego, przyczyniło się do pogłębienia prawnego chaosu. W tym samym czasie upolityczniony Trybunał Konstytucyjny został wykorzystany do przepychania politycznej agendy rządzących i osłabiania ograniczeń władzy rządu.

Podczas gdy nadzwyczajne okoliczności wymagają środków przewidzianych dla stanów nadzwyczajnych, rząd Prawa i Sprawiedliwości nie wykorzystał tych zapisanych w Konstytucji narzędzi. W ich miejsce wprowadzano obostrzenia pozbawione prawidłowej podstawy prawnej. Choć wiele z nich, z epidemiologicznego punktu widzenia, było uzasadnionych, to brak umocowania w prawie doprowadził do problemów z ich egzekwowaniem, o czym świadczą kolejne wyroki uniewinniające za przypadki braku przestrzegania obostrzeń. Podobnych problemów możemy spodziewać się w roku 2021, co niestety byłoby kolejną szkodą wyrządzoną polskiemu systemowi prawnemu.

Główną przyczyną pominięcia konstytucyjnych regulacji były bez wątpienia wybory prezydenckie. Zgodnie z Konstytucją wybory nie mogą odbyć się w trakcie stanu nadzwyczajnego i 90 dni po jego zniesieniu. Ostatecznie wybory odbyły się w lipcu 2020 roku, po nieodbyciu się w pierwotnym terminie, a cały okres przedwyborczy był pełen kontrowersji w odniesieniu do nielegalnych zmian w prawie wyborczym i prób przepchnięcia głosowania całkowicie korespondencyjnego. Druga kadencja Andrzeja Dudy jest zwiastunem kolejnych ataków na rządy prawa i wolność jednostek, jakie obserwujemy od końca 2015 roku.

Celem tego raportu jest analiza zmian w polskim systemie prawnym, jakie dokonały się w trakcie pandemii COVID-19. Rozważamy w nim konstytucyjnoprawny kontekst wprowadzanych rozwiązań antycovidowych (Część 2) i wyjaśniamy dlaczego nie zastosowano przepisów Konstytucji, opisując wydarzenia związane z wyborami prezydenckimi (Część 3). Analizujemy również przykłady restrykcji wprowadzonych bez odpowiednich podstaw prawnych i pokazujemy jak w czasie trwania pandemii doszło do przejęcia Sądu Najwyższego przez nominatów partii rządzącej oraz wykorzystania Trybunału Konstytucyjnego dla realizacji własnej agendy politycznej (Część 4).

Niniejszy dokument jest trzecim z serii czterech raportów Fundacji Forum Obywatelskiego Rozwoju (FOR) poświęconych kryzysowi praworządności w Polsce. W pierwszym z nich omawialiśmy przyczyny kryzysu i pokazaliśmy stan rządów prawa z perspektywy porównawczej. Wyjaśnialiśmy przyczyny zmian legislacyjnych po roku 2015 w sądownictwie i prokuraturze. Przeanalizowaliśmy również wpływ „reform” Prawa i Sprawiedliwości na pozycję Polski w kluczowych rankingach międzynarodowych dotyczących rządów prawa i jakości demokracji.

Drugi raport poświęciliśmy reakcjom Unii Europejskiej oraz innych organizacji międzynarodowych na sytuację związaną z praworządnością w Polsce. Porównaliśmy reakcje rozmaitych instytucji unijnych oraz wskazywaliśmy co w przyszłości może zostać poprawione w kontekście ochrony praworządności i praw jednostki na poziomie UE.

Ten i inne, powstałe w ramach projektu „Rule of Law in Poland”, raporty oparte są na przekonaniu, że przestrzeganie praworządności, tak w Polsce, jak i w innych państwach UE, jest istotne nie tylko dla ich obywateli, ale również dla przyszłości Unii Europejskiej jako wspólnoty państw o wysokiej jakości instytucji demokratycznych chroniących prawa człowieka.

Jest to trzeci z cyklu raportów, które powstają w ramach projektu realizowanego przy wsparciu Fundacji im. Friedricha Naumanna (z niem. Friedrich Naumann Stiftung für die Freiheit; z ang. Friedrich Naumann Foundation for Freedom), która od dziesiątek lat zajmuje się promocją i wsparciem wolności i idei liberalnych, w tym praworządności, w wielu miejscach na świecie.

Publikacja jest wspierana przez Fundację im. Friedricha Naumanna na Rzecz Wolności. Fundacja im. Friedricha Naumanna na Rzecz Wolności nie ponosi odpowiedzialności za treść tej publikacji lub sposoby jej wykorzystania. Poglądy wyrażone w niniejszym dokumencie są poglądami samego autora i niekoniecznie odzwierciedlają poglądy Fundacji im. Friedricha Naumanna na Rzecz Wolności.

link do 3 cz. raportu: https://gabrielalenartowicz.pl/wp-content/uploads/2020/12/raportruleoflaw032020-1.pdf

Część 4

Praworządność w Polsce 2020: Jak zakończyć kryzys praworządności i zreformować wymiar sprawiedliwości?

Forum Obywatelskiego Rozwoju prezentuje czwarty z serii raportów na temat kryzysu praworządności w Polsce. Ostatnia część dotyczy wychodzenia z tego kryzysu i odwracania zmian wprowadzonych przez rządzących w najważniejszych instytucjach wymiaru sprawiedliwości od końca 2015 roku. W raporcie wskazujemy również kluczowe obszary, w których konieczne będą reformy w przyszłości.

Wstęp:

Szkodliwe zmiany wprowadzane w polskim sądownictwie od końca 2015 roku, nazywane „kryzysem praworządności”, są dobrze określone i udokumentowane w źródłach krajowych i międzynarodowych. Celowe działania większości rządzącej doprowadziły do stopniowego przejmowania kolejnych instytucji wymiaru sprawiedliwości przez partyjnych nominatów, w tym Trybunału Konstytucyjnego (2016), Krajowej Rady Sądownictwa (2018), a także w znacznej części Sądu Najwyższego (2019-2020). Wszystkie te zmiany podważają niezawisłość sędziowską, która jest niezbędna w państwie prawa dla ochrony innych kluczowych zasad, tj. podziału władz, równości wobec prawa, prawa do uczciwego procesu, pewności prawa i zakazu arbitralności władzy.

Naruszenia te nie mogą być tolerowane w demokratycznym społeczeństwie. Z jednej strony, stwarzają poważne zagrożenie dla praw człowieka i samej demokracji, skutkując stopniową erozją praw i wolności jednostki oraz jej zdolności do prawnego przeciwdziałania ustanowieniu państwa de facto jednopartyjnego. Z drugiej strony, praworządność jest warunkiem koniecznym dla innych ważnych reform instytucjonalnych, przede wszystkim w obszarze sądownictwa, których oczekuje polskie społeczeństwo. Z tego powodu tak istotne jest jak najszybsze zakończenie kryzysu praworządności, gdy tylko pojawią się sprzyjające ku temu okoliczności.

Przywracanie praworządności nie będzie jednak zadaniem łatwym, zarówno od strony prawnej, jak i praktycznej. Ograniczenie się jedynie do uchylenia wszystkich niepożądanych zmian prawnych wprowadzonych w celu podważenia rządów prawa nie będzie wystarczające i w sposób niezamierzony samo w sobie może stworzyć kolejne zagrożenia dla praworządności. Co więcej, instytucje już przejęte przez partię rządzącą mogą reagować na próby podważenia ich statusu, chociażby uznając nowe prawo za niekonstytucyjne czy dalszą działalność orzeczniczą. Problematyczna również byłaby próba zmiany Konstytucji i ustanowienia od zera nowych instytucji, gdyż wymaga to kwalifikowanej większości dwóch trzecich głosów w Sejmie oraz zatwierdzenia przez Senat (w niektórych przypadkach również przeprowadzenia referendum). Poza tym, niezapewnienie prawa do sądu i możliwości zakwestionowania nowych przepisów przez osoby, które skorzystały na zmianach wprowadzonych przez PiS, jak np. osób nominowanych do sądów przez nową KRS, byłoby również sprzeczne z zasadami praworządności.

Poza kwestiami proceduralnymi, ze względu na działalność upolitycznionych instytucji, kluczową rolę w procesie przywracania rządów prawa odgrywa również czas. Im dłużej będą one funkcjonować, tym bardziej na znaczeniu zyskiwać będzie argument dotyczący pewności prawa i pozostawienia obecnej sytuacji „taka, jak jest”. Próba kwestionowania tysięcy orzeczeń nielegalnie działających sądów lata po ich powołaniu naruszałoby ochronę interesów jednostek, których sprawy zostały przez takie sądy rozstrzygnięte.

Wobec tego konieczne jest, by proces przywracania rządów prawa był oparty o szereg zasad, które pomogą uniknąć wątpliwości co do zasadności tego procesu. Są to między innymi:

legalność: każdy środek przewidziany w celu zakończenia kryzysu praworządności musi być zgodny z Konstytucją oraz zobowiązaniami międzynarodowymi Polski, wliczając w to zobowiązania wynikające z prawa Unii Europejskiej oraz Europejskiej Konwencji Praw Człowieka;
poszanowanie praw człowieka: przywrócenia rządów prawa nie powinno się traktować jako okazji do odwetu przeciwko dotychczasowej większości rządzącej i tym, którzy na kryzysie skorzystali; muszą oni mieć prawo do zaskarżania wszelkich podjętych środków do niezależnych sądów;
proporcjonalność: każdy krok podjęty w celu przezwyciężenia kryzysu musi być ograniczony do działań niezbędnych z punktu widzenia celów całego procesu;
brak powrotu do status quo ante: przywrócenie rządów prawa nie oznacza powrotu do poprzednich praw i praktyk; instytucje wymagają stałej poprawy, zwłaszcza, że słabości w organizacji i funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości zostały jasno zidentyfikowane i opisane jeszcze przed kryzysem;
poparcie społeczne: jeśli obywatele nie zrozumieją powagi kryzysu i jego wpływu na ich prawa i wolności, trudno będzie zyskać aprobatę dla planu; konieczne są więc zakrojone na szeroką konsultacje społeczne zmian.

Polskie organizacje pozarządowe oraz opozycja przygotowały różne plany przezwyciężenia kryzysu. Odnoszą się one między innymi do nowej KRS i jej działalności polegającej na nominowaniu sędziów, czy sytuacji w Sądzie Najwyższym i Trybunale Konstytucyjnym. Ze względu jednak na ciągłe zmiany stanu prawnego nie jest łatwo nadążać z rekomendacjami. Co więcej, nie wszystkie z tych planów w pełni odpowiadają powyższym zasadom i powinny zostać do nich dostosowane, by mogły być traktowane jako użyteczne propozycje przywrócenia rządów prawa.

Jednym z celów raportu jest ocena wspomnianych planów pod kątem skutecznego powrotu do zasad praworządności. By to osiągnąć, po pierwsze ustalamy kryteria identyfikacji naruszeń praworządności i stosujemy je do ustaw i praktyk, które wprowadzano w życie od końca 2015 roku. Następnie omawiamy już dostępne plany i oceniamy je pod kątem wspomnianych kryteriów i skuteczności powrotu do rządów prawa. Przywrócenie praworządności będzie kompleksowym procesem, który musi zostać powiązany z reformą wymiaru sprawiedliwości, by poprawić funkcjonowanie sądownictwa. W drugiej części raportu omawiamy niektóre z krajowych i międzynarodowych badań i miar wskazujących na pogarszającą się jakość wymiaru sprawiedliwości od czasu „reform” Prawa i Sprawiedliwości. Wskazujemy również kluczowe obszary, w których konieczne będą reformy w przyszłości.

link do 4 cz. raportu: https://gabrielalenartowicz.pl/wp-content/uploads/2020/12/Raport_RuleOfLaw_04_20201.pdf

Raport Forum Obywatelskiego Rozwoju:”Praworządność w Polsce 2020″